Ο Βόας ο πολιτισμός πνίγει το Παγώνι της φαντασίας

της Μαρίας-Ραφαέλλας Μιχαλοπούλου

 

Μια φορά κι έναν καιρό ζούσαν στο δάσος πολλά ζώα. Ανάμεσά τους ήταν κι ένα παγώνι με ουρά ονειρεμένη. Όταν την άνοιγε, στα φτερά του σχηματίζονταν μάτια. Εκεί έβλεπαν και τα άλλα ζώα πράγματα περίεργα, μα και θαυμαστά, ξένα, αλλά και μαγευτικά! Στην περιοχή που ζούσε όμως, ο Βόας αποφάσιζε για όλα. Αφού έβλεπε τι αναστάτωση προκαλούσε στο δάσος η ουρά του παγωνιού, μια και δυο, ο Βόας αποφασίζει και του δίνει προσταγή! «Να κρατάς κλειστή την ουρά σου, να είσαι “καθώς πρέπει” και να μην σκανδαλίζεις τα άλλα ζώα!» Φυσικά, για να γίνουν πιο κατανοητά τα λόγια του, ένα βράδυ (όλα τα ζώα κοιμόντουσαν) το τύλιξε με το σώμα του και το έσφιξε με τόση δύναμη, που το παγώνι κόντεψε να σκάσει.

Συνεχίζεται … κι ελπίζουμε σε ένα ευτυχισμένο τέλος.

            Ας μιλήσουμε όμως με τον τρόπο που ο πολιτισμός των κοινωνικών στερεοτύπων μας δίδαξε(;). Τα παιδιά μας είναι παγώνια με διαφορετικές ουρές, αλλά όλες μία και μία. Τα παιδιά δεν έχουν ασχοληθεί με κοινωνικά στερεότυπα, δεν τα αφορούν οι πολιτισμικές επιταγές, ούτε τα πρέπει της κοινωνίας. Η σκέψη τους είναι σαν το φτερό και ο αέρας της φαντασίας τα ανεβάζει ψηλά, πολύ ψηλά! Τη χρειάζονται τη φαντασία. Η πρωτοτυπία και η ιδιαιτερότητα της φανταστικής τους σκέψης είναι ότι μπορεί να παίξει το ρόλο της εννοιακής σκέψης. Το παιδί από τη στιγμή που αρχίζει να κινείται για να εξερευνήσει, αρχίζει να προβληματίζεται σχετικά με την ταυτότητά του. Προσπαθεί να ερμηνεύσει τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντός του και να προσδιορίσει το ρόλο του μέσα σε αυτό. Η διαδικασία αυτή είναι αγχογόνα και συχνά προκαλεί μια αίσθηση έλλειψης ασφάλειας ίσως και φόβου. Τέτοια αρνητικά συναισθήματα αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για την προσπάθειά του να επιδοθεί σε μια νέα εξερεύνηση. Η παιδική ψυχή έχει ανάγκη από ασφάλεια και παροχή επιπέδων στήριξης, προκειμένου να επιτύχει στόχους που προκύπτουν από εσωτερικά κίνητρα, όπως η περιέργεια, η ανάγκη να αποκωδικοποιήσει ένα νέο κόσμο. Αυτή την ασφάλεια τους την παρέχει η φαντασία! Κάπως έτσι εξηγείται και η αγάπη τους για τα παραμύθια.  Εξάλλου, το είπε πολύ εύστοχα  ο Bettelheim. Τα παραμύθια απαντούν στις αιώνιες ερωτήσεις: Πώς μοιάζει στα αλήθεια ο κόσμος; Πώς είναι να ζω μέσα σε αυτόν; Πώς μπορώ να είμαι πραγματικά ο εαυτός μου;

            Ως πότε όμως τα παιδιά ανεβαίνουν ψηλά με τη φαντασία τους; Γιατί, αν και έρπει, ο βόας πολιτισμός καραδοκεί να τα αρπάξει, να τα σφίξει και να τα καλουπώσει, έτσι ώστε να τον βολεύουν. Χάρη σε αυτόν θα στελεχωθεί μια κοινωνία με συνοχή. Ή μήπως μια κοινωνία-κονσέρβα; Χάρη σε αυτόν θα διέπονται οι ανθρώπινες σχέσεις από αρμονία. Ή μήπως από απάθεια; Είναι κάπως βίαιος ο πολιτισμός. Κι έτσι βίαιος περνάει και στο εκπαιδευτικό σύστημα. Φυσικά, σ’ εμάς μοιάζουν όλα πάνω κάτω «φυσιολογικά». Όμως, ας θυμηθούμε, σε ό, τι έχει δώσει το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα την ταμπέλα του «φυσιολογικού», αυτό είναι που σκοτώνει τη ζωογόνα δύναμη της φαντασίας, αυτό στερεί από τα παιδιά την ανάσα, που δίνει και σ’ εμάς η ουτοπία. Αν όμως δεν υπάρχει κάπου ψηλά μια ουτοπία να προσπαθούμε να φτάσουμε, τότε εγκαταλείπουμε από κάθε είδους αγώνα. 

            Πώς μπορεί να καλλιεργηθεί η φαντασία μαζί με τη γνώση; Ποια είναι η χρήσιμη γνώση για την κοινωνία μας; Αυτή που θα συμβάλλει στην αναπαραγωγή των τρεχόντων σχημάτων, ή αυτή που θα φέρει την αλλαγή; Κι αλήθεια, η αλλαγή θα έρθει από το παγιωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ή όταν ενστερνιστούμε το «περίεργο», το διαφορετικό, το –προς το παρόν- δυσνόητο; Ο Gardner μίλησε για πολλαπλή νοημοσύνη. Χάρη σε αυτόν καταλάβαμε ότι όσο αξιόλογο είναι για ένα παιδί της δύσης να λύνει εξισώσεις 3^ου βαθμού, τόσο αξιόλογο είναι για το παιδί της αναπτυσσόμενης χώρας το ότι μετατρέπει καλάμια σε φλογέρες. Ζηλέψατε το δεύτερο ε; Τι να γίνει; Η διακρίνουσα κρίθηκε πιο χρήσιμη για την ποιοτική διαβίωση της κοινωνίας μας! Αρκεί να αναφέρουμε εδώ μια ανάμνηση του Ευγένιου Τριβιζά. «Όταν η κόρη ενός φίλου μου πήγαινε σχολείο, η δασκάλα τους ζήτησε να ζωγραφίσουν πως τα πέρασαν την Κυριακή. Το κοριτσάκι είχε πάει εκδρομή με το αυτοκίνητο των γονιών του και καθώς περνούσαν από τις καμπύλες που δημιουργούσαν οι λόφοι στο πλάι του δρόμου, έβλεπε κάθε φορά τον ήλιο ανάμεσα στους λόφους. Έτσι, και στη ζωγραφιά της έφτιαξε 3-4 ήλιους, έναν σε κάθε καμπύλη των λόφων. Η δασκάλα της όμως έσβησε τους ήλιους που περίσσευαν και άφησε μόνο έναν. Μάλλον η φαντασία της μικρής ήταν πλησιέστερα στην αλήθεια, δεδομένου ότι υπάρχουν πολλοί ήλιοι στο διάστημα!»

            Αν πάρουμε ως κριτήριο ποιοτικής διαβίωσης την ευτυχία των παιδιών μας, τότε θα παρατηρήσουμε ότι το παιχνίδι είναι χαμένο. Τα παιδιά μας είναι ταμπουρωμένα σε διαμερίσματα, «παρκαρισμένα» μπροστά σε υπολογιστές και τηλεοράσεις και έχουν γονείς που νομίζουν πως δουλεύοντας περισσότερες ώρες τους εξασφαλίζουν περισσότερη ευτυχία. Κάπου εδώ η «ζώνη επικείμενης ανάπτυξης» του Vygotsky ταυτίστηκε με τα είδωλα της pop κουλτούρας , τις όμορφες παρουσιάστριες και τους ατακαδόρους των ΜΜΕ.

            Που πήγαν οι φίλοι; Που πήγε η γειτονιά και πού η φύση; Ζει το παιδί τη ζωή που θέλει, ή αυτή που του επιβάλλεται; Μάλλον η φαντασία των παιδιών θυσιάζεται καθημερινά στο βωμό ενός πολιτικο-οικονομικού συστήματος που επικροτεί την ομοιομορφία και τον κομφορμισμό. Έτσι εύκολα θα έχει πειθήνιους και εύκολα χειραγωγήσιμους πολίτες. O Chomsky το έθεσε πολύ εύστοχα: «Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι σχεδιασμένο για να διδάσκει υπακοή, ομοιομορφία και εμποδίζει τις έμφυτες κλίσεις του παιδιού από το να αναπτυχθούν».

 

Το παγώνι ψάχνει ακόμη τη δύναμη να ανοίξει την ουρά του. Κι ελπίζει να ζήσουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα…